Ünlü Harfler Nelerdir?

Ünlü harfler, sesin en açık ve belirgin şekilde çıkarıldığı harflerdir. Yani alfabemizde tek başına okuyabildiğimiz harflere ünlü harf deriz. Türkçe ‘de a, e, ı, i, u, ü, o, ö olmak üzere toplamda 8 ünlü harf vardır.
Ünlü Harflerin Çeşitleri ve Sınıflandırmaları
Alfabemizdeki ünlü harfler dilin durumuna göre kalın-ince, dudakların durumuna göre düz-yuvarlak ve ağzın açıklığına göre geniş-dar diye sınıflandırılır. Ünlü harfler ve özellikleri ile ilgili aşağıdaki tabloyu inceleyebilirsiniz:
Ünlü Harfler Tablosu
Ünlü Harfler Kelimelerde Nasıl Bulunur?
Ünlü harfler olmazsa kelimeleri okuyamayız. Her sözcükte en az bir tane ünlü harf vardır. Bir sözcükte ünlü harf sayısı kadar hece bulunur.
Örnek:
Sözcük | Ünlü Sayısı | Hece Sayısı |
---|---|---|
El | 1 | 1 el |
Oya | 2 | 2 o-ya |
Türk | 1 | 1 Türk |
Pazartesi | 4 | 4 pa-zar-te-si |
Ünlü Harflerle İlgili Ses Olayları
- Ünlü düşmesi
- Ünlü daralması
- Ünlü uyumu
1.Ünlü Düşmesi: İki heceli bazı sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldığında ikinci hecedeki ünlü düşer.
Örnek:
Ağız kelimesi -ı eki aldığında ağızı değil ağzı şeklinde yazılır ve okunur.
Burun-u…………burnu
Karın-ı…………..karnı
Fikir-i…………..fikri
- Bazı birleşik kelimeler oluşurken ünlü düşmesi olmuştur.
Örnek: pazar- ertesi……..pazartesi
Kahve- altı…………kahvaltı
- İkilemelerde ünlü düşmesi olmaz.
Örnek:
Dedelerimiz cephede omuz omuza savaştılar.
Caddede iki araç burun buruna geldi.
- Aşağıdaki cümlelerde ünlü düşmesi görülen kelimeleri bulunuz.
O anda aklıma neler neler geldi.
Olanları duyunca beynimden vurulmuşa döndüm.
Nasıl olduğunu anlamadan kalabalıkta kaybolmuştu.
Annemin gönlünü yapmak için ona en sevdiği çiçeği aldım.
İnsan beyni çözülememiş gizemlerle dolu.
2.Ünlü Daralması: Türkçede son sesi a, e olan fiillere -yor eki getirildiğinde (geniş ünlü olan ) a,e sesi (dar ünlü olan) ı,i u veya ü sesine dönüşür.
Örnek:
anla– yor……….anlıyor
süsle– yor……..süslüyor
gözle-yor……….gözlüyor
de-yor……………diyor
- Olumsuzluk eki olan -me -ma ekinden sonra -yor eki gelirse mutlaka ünlü daralması olur.
gel-me-yor……….gelmiyor
sev-me-yor………sevmiyor
bak-ma-yor………bakmıyor
- Aşağıdaki cümlelerde ünlü daralması olana kelimelerin altını çiziniz.
Günlerdir yolunu gözlüyorum.
Pastanede arkadaşını bekliyordu.
İkisi birlikte oyun oynuyorlar.
Bunlara bir çözüm arıyor.
Hafta sonunda birlikte neler yapacağımızı planlıyorum.
Görüyorum ki bu iş kolay kolay bitmeyecek.
3.Ünlü Uyumu:
A) Büyük Ünlü Uyumu:(incelik kalınlık uyumu): Büyük ünlü uyumuna göre bir kelimenin ilk hecesinde kalın ünlü harflerden biri (a,ı,o,u) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de kalın; ilk hecedeki ünlü ince harflerden biri ( e,i, ö,ü ) ise diğerleri de ince olur.
Örnek: dolap, kapı, karanlık, çocuk, kırlangıç, gelincik vb.
- Zamanla söyleyiş farklılığından dolayı Büyük ünlü uyumuna Türkçe kelimeler vardır.
Örnek: anne, kardeş, hangi, şişman, inanmak vb.
- Bitişik yazılan birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
Örnek: hanımeli, açıkgöz, bilgisayar, Boğaziçi , keçiboynuzu vb.
- -gil,-mtrak, -leyin, -yor ,-ken ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz.
Örnek: akşamleyin , turunçgiller , çalışırken , mavimtrak, geliyor vb.
B) Küçük Ünlü Uyumu: Türkçe bir sözcükte düz ünlüden sonra düz; yuvarlak ünlüden sonra düz-geniş ya da dar-yuvarlak ünlüler gelmelidir.
a, e, ı , i harfinden sonra a,e, ı,i gelmeli
o, ö, u, ü harfinden sonra a, u, e, ü gelmeli
Örnek:
fidan ……. i den sonra a gelmiş. Küçük ünlü uyumuna uyar.
Lokanta……o dan sonra a gelmiş. Küçük ünlü uyumuna uyar.
Doktor…….. o dan sonra o gelmiş. Küçük ünlü uyumuna uymaz.
Kavun ……… a dan sonra u gelmiş. Küçük ünlü uyumuna uymaz.
Ses Bilgisi İle İlgili Çıkmış Sorular ve Cevapları
Ses bilgisi ile ilgili çıkmış sorular ve cevaplarına OSYM Çıkmış Sorular adresinden ulaşmanız mümkündür.
Biz burada ses bilgisi ile ilgili birkaç örnek soru sunmaya çalışacağız. Buyurun birlikte inceleyelim:
Örnek 1:
Önce baygın bir iniltiydi yamaçtan duyulan,
Sonra bir gölge belirmişti kuş uçmaz yoldan:
Köyümün titreterek bağrı yanık toprağını
İnliyor, baktım, uzaktan görünen bir kağnı…
Bu dizelerde aşağıda verilen ses olaylarından hangisi yoktur?(2001
A) Ünlü düşmesi
B) Ünsüz düşmesi
C) Sert ünsüz yumuşaması
D) Ünlü daralması
E) Ünsüz benzeşmesi
bağır – ı > bağrı (ünlü düşmesi)
toprak – ı > toprağını (sert ünsüz yumuşaması)
inle – yor > inliyor (ünlü daralması)
yamaç – dan > yamaçtan, baktım, uzaktan, belirmişti (ünsüz benzeşmesi)
Dörtlükte ünsüz düşmesine örnek yok
Cevap B
Örnek 2:
Aşağıdakilerin hangisinde hem ünsüz yumuşaması hem de ses düşmesi vardır? (2007)
A) Akla gelen başa gelir.
B) Keskin sirke kabına zarar verir.
C) Kırlangıcın zararını biberciden sor.
D) Her yiğidin gönlünde bir arslan yatar.
E) Kurdun adı yaman çıkmış, tilki vardır baş keser.
A’da sadece ünlü düşmesi (akıl – a > akla)
B’de ünsüz benzeşmesi (kes – gin > keskin) ve ünsüz yumuşaması (kap+ına > kabına)
C’deki sadece ünsüz yumuşaması (kırlangıç + ın > kırlangıcın)
D’de ünsüz yumuşaması (yiğidin < yiğit – in) ve ünlü düşmesi (gönül-ü-n-de > gönülde)
E’de sadece ünsüz yumuşaması (kurt-un > kurdun)
Cevap D
Örnek 3:
Eskiden ülkelerin zenginliğinin ölçütü, sahip olunan toprak ve doğal kaynakların miktarıydı; zenginleşmenin yolu, daha geniş topraklara hükmetmekten geçiyordu. 20. yüzyılın ikinci yarısında bilimsel araştırmalara ağırlık verilmesiyle bu anlayış değişti, bilgi üretimi önem kazandı.
Bu parçada aşağıdaki ses olaylarından hangisi yoktur? (2013)
A)Ünlü düşmesi
B)Ünsüz yumuşaması
C)Ulama
D)Ünsüz benzeşmesi
E)Ünlü türemesi
hüküm etmek > hükmetmek (ünlü düşmesi)
zengin – lik – i > zenginliğinin (ünsüz yumuşaması)
sahip olunan… (ulama)
hükmetmek – den > hükmetmekten, değiş – di > değişti (ünsüz benzeşmesi)
Ünlü türemesine örnek yok
Cevap E
Örnek 4:
Alnıma düştükçe damlalar sıkça
Kalbimi karanlık şeylerle yordum,
Etrafı acı bir gölge sardıkça
Siz gülüyordunuz, ben ağlıyordum.
Bu dizelerde aşağıdaki ses olaylarından hangisi yoktur? (2014)
A) Ünlü düşmesi
B) Ünlü daralması
C) Ünsüz benzeşmesi
D) Ünsüz düşmesi
E) Ünsüz yumuşaması
alnıma < alın – ım (ünlü düşmesi)
ağlıyordum < ağla – yor (ünlü daralması)
düştükçe < düş – dükçe (ünsüz benzeşmesi)
kalbimi < kalp – im (ünsüz yumuşaması)
Ünsüz düşmesine örnek yok.
Cevap D
Örnek 4:
Sevgili günlük,
Nerede olursam olayım yağmur peşimde, yağdıkça yağıyor. Yağmurun küçücük damlaları içinde saklanan ilham perileri aklıma düştüğünden mi, yağmur sonrası toprak kokusunu sevdiğimden mi benimle geliyor? Kim bilir?
Bu parçada aşağıdaki ses olaylarından hangisi yoktur?(2023 TYT)
A) Ünsüz benzeşmesi
B) Ünlü düşmesi
C) Ünlü daralması
D) Ünsüz yumuşaması
E) Ünsüz düşmesi
Ünsüz benzeşmesi – düştüğünden (düş-tük)
Ünlü düşmesi – aklıma (akıl-ım)
Ünlü daralmasına örnek yok.
Ünsüz yumuşaması – düştüğünden (düş-dük)
Ünsüz düşmesi – küçücük (küçük-cük)
Cevap C